दाभोळच्या नरेंद्र बापूभक्तांसाठी स्पष्टीकरण

   अनेक लेखातून नरेंद्र दाभोळकर यांच्यावर जे तोंडसुख घेतलेले आढळते ती काय भानगड आहे? ज्या अंधश्रद्धेची उदाहरणे दिली जातात बरीचशी राजकारणातील त्यांचा व दाभोळकर यांचा काडीचा देखील संबंध नसतो. 'अंनिस'चे कार्य ज्यांना ठाऊक आहे ते लोक गप्प बसून हे कसे काय सहन करतात? (बालमोहन, अमेरिका)

   हे काय चालवले आहे तोरसेकर? तुम्हाला लिहिता येते किंवा हा स्तंभ चालवत आहात म्हणून वाटेल ते लिहिले तरी ते लोकांना पटेल असे तुम्हाला वाटते का? इतके लोकांना गृहीत धरणे तुमच्यासारख्या पत्रकारांना शोभते का? तुम्हाला श्रद्धा किंवा काय ठेवायची आहे ती ठेवा ना! पण तुमच्या लेखांवर विश्वास ठेवणे हा काय दोष असेल का? बालमोहन यांनी जे लिहिले याला माझी पूर्ण सहमती आहे. (भाऊ नावाचे कुणी वाचक)

   नरेंद्र दाभोळकर यांच्या अंधश्रद्धा निर्मूलनाला मी बुवाबाजी का म्हणतो, त्याचे उत्तर या दोन प्रतिक्रियातून मिळू शकते. त्यांच्या या दोघा चहात्यांना आपल्या पूजनीय बापूंची टिंगल आवडलेली नाही. त्यातले एक म्हणतात, माझ्या लेखातून दाभोळकरांवर तोंडसुख घेतलेले आढळते. मग खुद्द दाभोळकरांच्या मूळ लेखामध्ये तरी दुसरे काय आहे? त्यांनी अन्य बुवाबापूंवर तोंडसुख घेतलेले नाही काय? पण जे तोंडसुख आपला पूजनीय बुवाबापू घेतो, ये न्याय्य आणि अन्य कुणी त्याच्याबद्दल शंका घेतली, तरी ब्रह्महत्येचे पाप, असाच आशय या प्रतिक्रियांमध्ये दिसून येत नाही काय? त्यातले बालमोहन तर दाभोळकरांना त्यांच्याच व्याख्येतलेच बुवा बनवून टाकतात व स्वत: त्यांचे अनन्य भक्त असल्याची साक्षही देतात. ते म्हणतात, 'अंनिस'चे कार्य ज्यांना ठाऊक आहे ते लोक गप्प बसून हे कसे काय सहन करतात?’ ही दाभोळकर भक्तीच नाही काय? कारण आपल्या मूळ लेखात तेच दाभोळकर लिहितात, ‘बाबांचा शब्द हीच त्याच्या साम्राज्याची घटना असते. बाबांचा शब्द हे ब्रह्मवाक्य व नैतिकता असते. विरोधी ‘ब्र’ उच्चारणार्‍याला धमकावण्यापासून ते ठोकण्यापर्यंत सर्व मार्ग वापरले जातात.’ बाबा बुवांचे भक्त विरोधी बोलणार्‍याचे सहन करत नाहीत, ही माझी व्याख्या नाही, दाभोळकर बापूंची आहे आणि बालमोहन यांचे वाक्य त्यांच्या भक्तीभावाचाच प्रत्यय आणून देणारे नाही काय? तोच तर माझा मुद्दा आहे. बुवाबाजी व तिच्या नादाला लागणार्‍या अंधश्रद्धेच्या ज्या व्याख्या खुद्द दाभोळकरांनी केल्या आहेत, नेमक्या त्याचेच अनुकरण त्यांच्यासह त्यांच्या संप्रदायाकडून होत असते.

कशी गंमत आहे बघा. ज्यांची दाभोळकरांवर इतकी भक्ती आहे व त्यांच्या कार्यावर इतकी श्रद्धा आहे, त्यांनी तरी दाभोळकरांना किती समजून घेतले आहे? बालमोहन यांच्या मते मी उपस्थित केलेले प्रश्न वा अंधश्रद्धेची उदाहरणे बरीचशी राजकारणातील असून त्याच्याशी दाभोळकरांचा काडीमात्र संबंध नाही. परंतू स्वत: दाभोळकर त्याच मूळ लेखात काय म्हणतात?

१) खरे तर प्रश्न प्रामुख्याने जोडलेले असतात समाजाच्या जडणघडणीशी. ते सोडविण्यासाठी व्यवस्था परिवर्तनाच्या लढय़ात उतरावे लागते.
 २) कोणताही बाबा व्यवस्था परिवर्तनाबद्दल चकार शब्द काढत नाही. स्वत:ला शरण येण्याचे फर्मान काढतो, त्यातच मुक्ती असल्याचा पुकारा करतो.
 ३) व्यक्तिगत कर्तृत्वाने समाजव्यवस्था बदलू अशी आशा बहुसंख्य जनसामान्यांना राहिलेली नाही. त्यासाठी त्यांना कोणी तरी स्वामी, महाराज, बापू, संत-महंत लागतो.
 ४)ही बाबा मंडळी स्वत:मध्ये विलक्षण गुंतलेली असतात. त्यांची सर्व आखणी व्यक्तिमहात्म्य वाढवणार्‍या तंत्राची असते.

   खुद्द दाभोळकरच बहुतांश समस्या राजकारण व व्यवस्थेशी संबंधित व त्यातूनच आल्याचे सांगतात. तेवढेच नाही तर ते प्रश्न चुटकीसरशी सुटण्याच्या आमिषाने लोक बुवांच्या आहारी जाऊन अंधश्रद्ध होतात, असेही म्हणतात. म्हणजेच अंधश्रद्धेचे मुळ राजकारण व त्याची सर्वव्यापी व्यवस्था, हेच असल्याचे खुद्द दाभोळलरच सांगतात. मग अंधश्रद्धा निर्मूलन तिथूनच सुरू व्हायला नको का? पण त्यांचेच भक्त किंवा चहाते बालमोहन म्हणतात, ‘ज्या अंधश्रद्धेची उदाहरणे दिली जातात ती बरीचशी राजकारणातील त्यांचा व दाभोळकर यांचा काडीचा देखील संबंध नसतो.’ मग प्रश्न असा पडतो, की बालमोहन दाभोळकरांच्या व्यक्तीमहात्म्याच्या आहारी गेलेत काय? कारण त्यांच्या विवेकबुद्धीचा वापर करून त्यांनी दाभोळकरांची विधाने व दावेही तपासलेले दिसत नाहीत. आपल्या पूज्य व्यक्तीवर टिकेचे आसुड ओढले गेल्याने ते कमालीचे व्यथित झालेले आहेत. हे विवेकबुद्धीचे लक्षण असे त्यांना वाटत असेल तर त्याबद्दल माझी तक्रार नाही. उलट त्यातूनच ते माझ्या आक्षेपाला दुजोरा देत आहेत. दाभोळकरांनी अंधश्रद्धा निर्मूलनाच्या नावाखाली दुसर्‍या पद्धतीची बुवाबाजी चालवली असून आपला एक अंधभक्त संप्रदाय निर्माण केला आहे, असाच तर माझा दावा आहे.

   बुवा बापू व त्यांचा संप्रदाय यांची हीच तर गंमत असते. त्यांना नावडत्यावर टिका झाली व तोंडसुख घेतलेले ऐकायला मिळाले, मग गुदगुल्या होतात. पण उलट आपल्या आराध्य दैवत वा पूजनीय संकल्पनेला धक्का लागला; मग चीड, संताप येत असतो. पण दोन्हीतला नीरक्षीर विवेक करायची इच्छा निकामी झालेली असते. वैज्ञानिक भूमिका नेहमी कठोर परिक्षणाची व सत्यशोधनाची असते. ती कुणाला विनापरिक्षा स्विकारत नाही की पूजनीय मानत नाही. माझी भूमिका तशीच आहे व असते. अंधश्रद्धा निर्मूलन या शब्दासह त्यानिमित्ताने होणार्‍या कृती व त्यातील व्यक्ती; यांचीही छाननी मला महत्वाची व अत्यावश्यक वाटते. विज्ञानाच्या नावावर कोणी आपण सांगतो तेच ब्रह्मवाक्य मानावे, अशी सक्ती मी मान्य करत नाही. आणि दाभोळकरांच्या अवैज्ञानिकतेचा सर्वात मोठा पुरावा म्हणजे त्यांनी डॉ. श्रीराम लागू यांना दिलेली प्रतिष्ठा होय.

   वैद्यकीय पदवीधर असलेल्या लागूंनी अभिनय क्षेत्रामध्ये हयात घालवली. त्यापैकी त्यांच्या एका जाहिरातीवर भारताच्या मेडीकल कौन्सिलने आक्षेप घेतला होता. एनासिन वेदनाशामकाच्या जाहिरातीमध्ये त्यांनी मॉडेल म्हणून भूमिका केली. एक डॉक्टर असून सामान्य ग्राहकाची वैद्यकीय दिशाभूल करणारी अशीच ती जाहिरात आहे, म्हणून लागूंना ताकीद देण्यात आली होती. कारण ते लोकांमध्ये वैद्यकीय अंधश्रद्धाच त्या जाहिरातीमधून निर्माण करत होते. अखेरीस त्यांची वैद्यकीय पदवी कौन्सिलने रद्दबातल केली. तर लागूंचा दावा असा, की अभिनय हा माझा व्यवसाय व पेशा आहे. मग बुवाबापूंचा पेशाही तोच तसाच नाही का? एकाच्या पोटभरू दिशाभूलीला पेशा म्हणून स्विकारायचे आणि दुसर्‍याच्या तशाच वर्तनाला गुन्हा म्हणून डंका पिटत फ़िरणे; ही कुठली विवेकबुद्धी असते? कारण त्याच डॉ. लागूंना दाभोळकर आपल्या मंचकावर बोलावतात व लागू तिथे अंधश्रद्धा व देवाला निवृत्त करायच्या वल्गना करतात. हा विरोधाभास ज्यांना दिसू शकत नाही, त्यांच्या बुद्धीला वैज्ञानिक म्हणायचे, की अंधश्रद्धा म्हणायचे? असेच तार्किक व विवेकबुद्धीचे सवाल अन्य बुवाबापूंना दाभोळकर विचारणार, मग त्यांना तसेच प्रश्न विचारून त्यांची विवेकबुद्धी कोणी तपासायची? त्यांच्यावर अगाध श्रद्धा असणारे तसे कार्य करण्याची शक्यता नसेल; तर दाभोळकरांचे शब्द आणि कुठल्या बापूबुवाचे शब्द सारखेच पोकळ व निरर्थक नाहीत काय?

   यातले दुसरे वाचक आहेत ते म्हणतात; मी जे लिहितो ते लोकांना पटेल असे मला का वाटते? त्यांच्यासाठी खुलासा इतकाच, की माझ्यावर डोळे झाकून कोणी दाभोळकरांप्रमाणे विश्वास ठेवावा ही अपेक्षा मी कधीच केलेली नाही. कारण तो वैज्ञानिक दृष्टीकोन होऊ शकत नाही. तशी दाभोळकरांच्या चहात्यांना सवय असेल तर ती त्यांना लखलाभ होवो. मी दुसर्‍या कुणाच्या विधान वा दाव्यावर डोळे झाकून विश्वास ठेवत नाही आणि अन्य कुणी माझ्या लिखाणावर तसा आंधळा विश्वास ठेवावा; हेसुद्धा मला आवडणारे नाही. त्याला आपली विवेकबुद्धी कुणाच्या पायी शरण ठेवणे वा गहाण टाकणे म्हणतात. माझा वाचक असा असू नये; हीच माझी अपेक्षा असते. पण दाभोळकर भक्तीमुळे माझ्या चौकसपणाला आक्षेप घेणार्‍यांचे डोळे उघडे आहेत, हे कसे समजावे? कारण या दोघांनीही दाभोळकरांवर मी घेतलेल्या आक्षेपांची उत्तरे द्यायची टाळली आहेत. उलट मी शंका काढतो, याचा त्यांना राग आलेला आहे. आणि तो माझ्यासाठी नवा नाही. कुठल्याही राजकीय नेत्याचे निष्ठावान पाठीराखे वा बुवाबापूचे भक्तही असेच; त्यांच्या पूजनीय व्यक्तीमहात्म्यावर शंका घेतल्या तर व्यथित होतात. तेव्हा अशा भक्तीभावाशी विवेकबुद्धी व विज्ञाननिष्ठा टक्कर घेऊ शकत नसते. कारण या दाभोळकर भक्तांना त्यांच्याप्रमाणेच मी देखील त्यांचे श्रद्धास्थान असलेल्या व्यक्तीची छाननी कऊ नये असे वाटते. त्यांना माझी चिकित्सा विचलीत करते. जेव्हा अशी अढळ निष्ठा तयार होते; तेव्हा तिला बुद्धी नव्हे भक्ती म्हणतात. आणि भक्ती वा श्रद्धेला विवेकी उत्तर नसते. खलील जिब्रान म्हणतो, ‘श्रद्धा हे हृदयातील असे मृगजळ आहे, की विचारांचे कारवान घेऊन चर्चेचे कितीही वाळवंट तुडवले, तरी त्याच्यापर्यंत पोहोचता येत नसते.’ हे जर विज्ञानाची भाषा बोलणार्‍या दाभोळकरांच्या बाबतीत अनुभवास येत असेल, तर निव्वळ भक्तीभाव व श्रद्धेवरच आपला पसारा उभा करणार्‍या बुवाबापूंच्या भक्तांना विवेक व विज्ञानाच्या चिकित्सक मार्गावर आणणे किती अवघड काम असेल? विज्ञानाचा आरंभच चिकित्सेतून होत असतो, त्याची चीड किंवा त्यालाच नकार; हे भक्तीचे व अंधश्रद्धेचे लक्षण असते. दाभोळकरांच्या अंधश्रद्धा निर्मूलनाने भारावलेल्यांना ते कसे समजवणार? कारण भारावून गेले की विवेकबुद्धी आपोआप निकामी व निष्क्रीय होत असते. आणि त्याची व्याख्या परत मी माझी सांगत नाही, दाभोळकर त्याच लेखात म्हणतात,

     ‘स्वतंत्र बुद्धीने विचार करून त्यासाठी संघर्ष करणे या बाबी भक्तगणांना क्षुल्लक वाटतात. बाबांचे विचार, पारायणे, गुरुभक्ती यातच जीवनाचा आधार व कृतार्थता वाटते. त्यामधून मग अव्वल दर्जाची मानसिक गुलामगिरी निर्माण होते.’?     ( क्रमश:)
भाग   ( ७१ )    ३१/१/१३